1. نگاهی اجمالی به وضعیت صنعت در ایران ابزارها و تجهیزات پرداخت الکترونیکی در چهار دستۀ کارت (اعم از برداشت، اعتباری، هدیه و کارت پول)، خودپرداز، پایانۀ فروش و پایانۀ شعب تقسیم میشوند. اقدامات انجام شده در چند سال اخیر در راستای تجهیز و افزایش زیرساختهای بخش خدمات الکترونیک کشور و همچنین فرهنگ سازی استفاده از پول الکترونیک به جای پول نقد در مبادلات روزمره سبب شده است تا شاهد روند بسیار صعودی این بخش باشیم به طوریکه صدور کارت بانکها با رشد سالانه 44.2 درصد از 11 میلیون و 852 هزار و 648 در سال 84 به 318 میلیون و 970 هزار و 813 کارت رسیده است . در بین این ابزارها، پرداخت الکترونیکی از طریق پایانه های فروش روند رشد بسیار فزایندهای را داشته است که بالا رفتن فرهنگ خرید نهایی از طریق پول الکترونیک در بین افراد جامعه را نمایان میسازد. در این بخش پس از بررسی روند استفاده از ابزارها و تجهیزات الکترونیکی به بررسی معیارهای مهم ارزیابی صنعت کارت الکترونیکی در ایران از جمله؛ تعداد کارت الکترونیکی به درگاه های پرداخت، میزان تراکنشها درگاه خودپرداز نسبت به پایانههای فروش، تعداد تراکنشهای انجام شده از طریق درگاههای پرداخت و ... پرداخته میشود. همچنین نگاهی به تحولات شکل گرفته در بانکداری و تجارت الکترونیک شده و ابزارهای نوین در این بخش بررسی میشود.
2. روند استفاده از ابزارهای الکترونیک ابزارها و تجهیزات پرداخت الکترونیکی در چهار دستۀ کارت (اعم از برداشت، اعتباری، هدیه و کارت پول)، خودپرداز، پایانۀ فروش و پایانۀ شعب تقسیم میشوند. اقدامات انجام شده در چند سال اخیر در راستای تجهیز و افزایش زیرساختهای بخش خدمات الکترونیک کشور و همچنین فرهنگ سازی استفاده از پول الکترونیک به جای پول نقد در مبادلات روزمره سبب شده است تا شاهد روند بسیار صعودی این بخش باشیم. همانطور که در بخش قبل اشاره شد، نگاهی به روند استفاده از ابزارهای الکترونیک در ایران نشان دهنده رشد بالای آن میباشد. یکی از این موارد کارتهای الکترونیک می باشد که در ایران صادر و استفاده میشوند شامل کارت برداشت، کارت اعتباری، کارت هدیه و خرید و کارت پول الکترونیک میباشد. بررسی سهم هر یک از انواع کارتها توسط بانک مرکزی نشان می دهد در دوره مورد بررسی کارت برداشت با متوسط سهم 73.3 درصد بیشترین سهم را داشته و پس از آن به ترتیب به کارت خرید یا هدیه، کارت پول الکترونیکی و کارت اعتباری به ترتیتب با 24.5، 1.5 و 0.7 درصد سهم اختصاص یافته است.
از روند رشد انواع کارتهای الکترونیک میتوان دریافت که پتانسیل رشد بالایی در کارتهای خرید، اعتباری و پول الکترونیک وجود دارد. لذا با فرهنگ سازی هرچه بیشتر استفاده از کارت های الکترونیک، خصوصا کارت پول الکترونیک که سهم بسیار ناچیزی از تعداد کارتها دارد، می تواند رشد این صنعت را چشم گیر نماید. لذا بررسی الزامات رشد و فرهنگ سازی استفاده از این ابزارها ضروری می باشد.
3. معیارهای ارزیابی صنعت پرداخت الکترونیک همانطور که بیان شد معیارهای مختلفی برای ارزیابی صنعت پرداخت الکترونیک وجود دارد که از این بین به چند مورد اشاره میشود. 3.1. تعداد کارت الکترونیکی به خودپرداز بر اساس تحلیل روند، فرایند صدور ابزارها و نصب تجهیزات پرداخت الکترونیکی نشان می دهد در سال 84تعداد کارت به ازای هر خودپرداز دوهزار و هفتصدو شصت و چهار عدد بوده اما این نسبت در سال 94 به 8 هزار و 382 رسیده است.همچنین نسبت کارت به پایانه شعب افزایش بسیار زیادی داشته و حدودا 2.5برابر شده است. البته این امر طبیعی است که با وجود بانکداری اینترنتی و موبایل و دیگر خدمات در دسترس کم کم از نقش شعب کم شده و بیشتر بانکداری خانگی شود و روند این نسبت در سال های آتی نیز افزایش باشد. این نسبت در سال 84 ، 1048 بوده که در سال 94 به 2474 رسیده است .
همچنین در مهر ماه 1383 به ازای هر 897 کارت، یک پایانه فروش در کشور قرار داشت، در حالی که این نسبت در مهر ماه 91 به 80 کارت کاهش یافته است، که استقبال مراکز فروش از پایانههای فروش را نشان میدهد. با توجه به این کاهش شدید در سال¬های 1383 تا 1386 و بعد ثبات این نسبت می توان دریافت که در دیگر خدمات الکترونیک نیز می توان استقبال فراوان را داشت و این پتانسیل عظیم رشد در دل این صنعت وجود دارد. از جمله مهمترین این موارد عملیات اینترنتی می باشد. همچنین در جدول زیر این نسبت به تفکیک بانک بر اساس نسبت کارت به خودپرداز از کوچک به بزرگ مرتب شده است.
همانطور که مشخص است بانک های پارسیان ، ملت و پاسارگاد بیشترین نسبت کارت به خودپرداز را دارا می باشند. همچنین دو بانک پارسیان و پاسارگاد با توجه به تعداد کارت صادره خود نسبت کارت به پایانه فروش بسیار کمی را دارا می باشند.
3.2. میزان تراکنش به درگاه شاخص ارزیابی دوم، میزان تراکنشهای صورت گرفته در دو درگاه خودپرداز و پایانههای فروش نسبت به هم است. هر چه این شاخص به خودپرداز نزدیک باشد، نشان میدهد، نسل اول بانکداری الکترونیکی (عملیات نیمه الکترونیکی) غلبۀ بیشتری دارد و هرچه به سمت پایانههای فروش یا مجاری جدید نزدیک باشد، نشان دهنده رونق عملیات واقعی پرداخت الکترونیکی است.
آنچه مشخص است سهم پایانه فروش از 4 درصد به 38 درصد افزایش یافته و از سهم پایانه شعب کاسته شده است. به این شکل می توان نتیجه گرفت در طول این سال ها عملیات واقعی پرداخت الکترونیک رونق یافته است.
3.3. میزان کل تراکنش های الکترونیک یکی دیگر از مهمترین معیارهای مهم در این صنعت میزان کل تراکنش ها است. برای مقایسه روند رشد این متغیر، با توجه به اطلاعات در دسترس میزان کل تراکنش های انجام شده در اردیبهشت در جدول زیر آمده است . در طول سالهای 84 تا 94 رشد تراکنشه ای خود پرداز بیش از دو درگاه دیگر بوده است. این مهم در سال 1391 نیز تکرار شده که نشان گر پتانسیل برای توان رشد این نسبت ها در سال های بعد نیز می باشد.
همچنین در جدول زیر کل تراکنشهای مربوط به بانکها آمده است. اطلاعات مربوط به اردیبهشت ماه 1394 بوده و ارقام به میلیون ریال میباشد.
آمار تعداد تراكنشهاي شبكه بانكي كشور در ارديبهشت ماه 1394
3.4. متوسط تراکنش در ماه در این بخش به سه معیار بسیار مهم به شرح زیر برای سه درگاه پرداخت خودپرداز، پایانه فروش و پایانه شعب، اشاره میشود : • متوسط پرداختی هر دستگاه در ماه • متوسط مبلغ تراکنش هر دستگاه • متوسط تعداد تراکنش هر دستگاه در ماه این نسبتها رابطه مستقیم با درآمد شرکتهای پرداخت الکترونیک دارند. به عبارتی سئد این شرکتها که به عنوان درصدی از مبلغ هر تراکنش محاسبه میشود با افزایش تعداد تراکنش افزایش مییابد. همچنین با توجه به اینکه درصد محاسبه شده به صورت بازهای از تراکنش است، به طور مثال اگر مبلغ تراکنش 100,000 تا 1,000,000 باشد یک مقدار ثابت به عنوان کارمزد به شرکت PSP پرداخت میشود. با توجه به این توضیحات افزایش در هر کدام از نسبتهای زیر موجب افزایش در درآمد شرکت افزایش PSP مییابد.
بادر سالیانه گذشته متوسط پرداختی هر دستگاه خودپرداز افزایش چشمگیری داشته است، در پایانه شعب شرایطی مشابه خودپرداز تجربه شده اما رشد این بخش در سال 1391 به نسبت بالا تر بوده است. دلیل این امر کمتر بودن رشد تعداد خودپرداز و پایانه شعب به نسبت رشد کل تراکنشهای بانکی است که این امر پتانسیل رشد را برای شرکتهای ارائه دهنده خدمات شعب و خودپرداز افزایش میدهد. اما در پایانه فروش به دلیل رشد زیاد تعداد دستگاه علیرغم رشد بسیار بالای متوسط مبلغ پرداختی هر دستگاه از سال 1385، در سال 1391 کاهش یافته است.
4. جمعبندی با توجه به اینکه صنعت پرداخت الکترونیک رابطه مستقیم با تجارت الکترونیک، دولت الکترونیک و بانکداری الکترونیک داشته و با توجه به رشد روزافزون تجارت الکترونیک در ایران و دیگر نقاط جهان، از زمان شروع پرداخت الکترونیک، این صنعت رشد چشمگیری داشته است. ابزارهای مختلفی در پرداخت الکترونیک بوده که البته در ایران فقط کارتهای پرداخت و خرید معمول بوده است. با گذشت زمان انتظار بر این است که محصولات جدید به بازار عرضه شده و شرکتها به تنوع محصول و توسعه تکنولوژی رو بیاورند. استفاده از دیگر درگاههای پرداخت و توسعه خدمات در این زمینه مانند اینترنت و موبایل نیز از دیگر اولویتهای توسعه تکنولوژی در این بخش بوده و شرکتهایی که وارد این بخش از خدمات شده اند در سالهای آتی میتوانند سودهای بسیار بالایی را به دست آورند. با توجه به رشد بخش پرداخت مستقیم و عملیات واقعی الکترونیک و بیشتر شدن سهم آن در سالهای اخیر پتانسیلهای رشد در این صنعت افزایش یافته است.