مقدمه
نظام پرداخت عبارت از ساز و كاری است كه میتواند وجه را از حسابی در يك بانك به حسابی در بانك ديگر منتقل نمايد و از اين رو نقش نظام پرداخت در اقتصاد همانند رگهايی است كه پول را به بنگاههای مختلف اقتصادی میرسانند. بنابراين واقعيت است كه راهبری و نظارت بر عملكرد صحيح، دقيق و بدون نقص نظام پرداخت در بخش پولی كشور يكی از وظايف اصلی بانكداری مركزی در جهان امروز به شمار میرود. در بخش زيرساخت، طرح نظام جامع پرداخت به عنوان پروژهای ملی كه بستر اصلی و اساسی نقل وانتقال وجوه الكترونيكی را فراهم میسازد، از سال 1380 و با پيگيریهای مداوم مقامات عالی بانك و با بهرهگيری از زبدهترين مشاوران داخلی و بينالمللی تعريف شده و مراحل اجرايی آن در حال انجام است. با پايان يافتن مراحل پيادهسازی اجزاء طرح مزبور كليه پرداختهای بين بانكی به صورت كاملاً الكترونيك و برخط صورت خواهد پذيرفت؛ همچنين طرح مزبور شامل مكانيزمهای پشتيبانی از پرداختهای كلان آنی، پرداختهای خُرد با تعداد زياد، نظام تسويه اوراق بهادار (اوراق مشاركت) الكترونيكی و نظام تصويربرداری از چك خواهد بود. از اين رو به نظر میرسد با مشاركت كامل شبكه بانكی، زيرساخت طرح نظام جامع پرداخت تحول مفهومی و جهش عمدهای را در عمليات بانكی كشور موجب شود.
تشریح خدمات پرداخت خدمات پرداخت عبارتست از فراهم ساختن سخت افزار، نرم افزار و تجهیزات مورد نیاز برای ایجاد شبکه به نحوی که پردازش تراکنش پرداخت دارنده کارت به پذیرنده را میسر میسازد. لازم به ذکر است در ارایه خدمات پرداخت چندین نهاد و مؤسسه مشارکت دارند:ابزارهای پذیرش
در خدمات پرداخت ابزارهای مختلفی وجود دارد که از طریق آنها شرکتها خدمات خود را ارائه میدهند که در ادامه توضیح مختصری در مورد برخی از آنها ارائه شدهاست.
پایانه فروش/کارت خوان (POS )دستگاهی است که با پذیرش کارت بانکی میتواند امکانی را فراهم کند که وجه به صورت الکترونیکی از حساب دارنده کارت به حساب فروشنده منتقل شود (تراکنش). این دستگاه الکترونیکی پس از دریافت کارت پرداخت، شناسایی و تایید آن، مجوز لازم را برای فروش کالا یا خدمات در اختیار پذیرنده کارت قرار میدهد. دستگاههای پایانه فروش علاوه بر امکان پرداخت دارای عملکردهای مختلفی از جمله پرداخت قبوض، شارژ سیمکارت، اعلام موجودی، دریافت صورتحساب، امکان انصراف از خرید و گزارش روزانه است که صاحبان آن را از مزایای شعبه کوچک بانکی برخوردار میکند.
دروازه پرداخت اینترنتیبه سیستمی که امکان انجام هر گونه عملیات خرید و پرداخت به صورت Online از طریق اینترنت را فراهم مینماید؛ درگاه پرداخت اینترنتی گفته میشود. دروازه پرداخت اینترنتی از طریق یک ارتباط به سوئیچ بانک یا شرکت ارایه دهنده خدمات پرداخت متصل میشود و امکان برقراری ارتباط و انجام تراکنشهای مالی را از طریق پروتکلهای مورد استفاده توسط مؤسسات مالی فراهم میکند. با استفاده از این سیستم امکان خرید کالا یا خدمات، پرداخت قبوض، خرید شارژ و... از طریق اینترنت امکان پذیر میباشد. در عصر امروز مبادلاتی زیادی از طریق اینترنت انجام میشود. علاوه بر خریدهای معمول شکلگیری عصر جدیدی از بازاریابی به عنوان بازاریابی اینترنتی موجب استفاده بسیار زیاد از این خدمات در دیگر کشورها شده است.
دروازه پرداخت از طریق تلفن همراهاین سیستم امکان هر گونه عملیات خرید و پرداخت از طریق تلفن همراه را فراهم میآورد. هدف از ایجاد سیستم دروازه پرداخت تلفن همراه، فراهم آوردن امکان پرداختهای مالی از طریق تلفن همراه برای مشتریان بانک میباشد. این سیستم به دارندگان حساب بانکی، امکان انجام تراکنشهای مالی نظیر خرید کالا و خدمات، پرداخت قبوض، خرید شارژ، دسترسی به موجودی گردش حساب بانکی و... از طریق تلفن همراه را خواهد داد.
دستگاه خودپرداز (ATM ) دستگاه خودپرداز دستگاهی هست که با شناسایی مشتری از طریق کارت بانکی یا ابزارهای شناسایی الکترونیکی نظیر آن، امور تحویلداری شعبه بانکی را به صورت الکترونیکی و بدون نیاز به اپراتور انجام میدهد. این دستگاه الکترونیکی به مشتریان بانک این امکان را میدهد تا در هر زمان دلخواه به وسیله قرار دادن کارت بانکی/پرداخت در دستگاه و وارد کردن رمز کارت از حساب خود پول دریافت کرده یا تراز حساب بانکی خود را وارسی کنند بدون اینکه نیاز به شمارشگر انسانی باشد. خودپرداز همچنین امکان واریز پول یا چک، جابجایی پول میان حسابهای بانکی، پرداخت قبوض، خرید شارژ و... را برای مشتریان فراهم میکند.کارتهای پرداخت
هر نوع کارت پلاستیکی اعم از مغناطیسی یا هوشمند، شناسه الکترونیکی یا دیگر ابزارهای مشابه که استفاده از آن بعد از شناسایی و تایید منجر به نقل و انتقال وجه، برداشت یا بدهکار شدن یک حساب بانکی شده یا به هر شکل دیگری قدرت خرید و پرداخت را در اختیار دارنده آن قرار میدهد، کارت پرداخت نامیده میشود. انواع کارتهای پرداخت به شرح ذیل میباشند.
کارت اعتباری
نوعی کارت پلاستیکی با نوار مگنت و ماهیت با نام و چرخشی یا غیر چرخشی است و چنانچه از نامش پیداست مقدار معینی اعتبار مالی در اختیار صاحب کارت قرار میدهد. قرار دادن میزان اعتبار از طرف بانک یا مؤسسات صادر کننده با توجه به سابقه حساب دارنده کارت، میزان گردش مالی حساب در طول یک دوره زمانی خاص و میزان درآمد یا توانایی مالی دارنده کارت صورت میگیرد. دارنده کارت نیز پس از مصرف اعتبار کارت خود در پایان ماه و بر اساس صورتحساب ارسالی اقدام به تأمین سقف اعتباری خود مینماید.
نقدی
نوعی کارت پلاستیکی با نوار مگنت و با نام است که بارزترین ویژگی آن اتصال به حساب دارنده کارت است. میزان موجودی کارت نقدی بر اساس حساب بانکی دارنده کارت و فقط به اندازه موجودی مانده حساب تعیین میشود و به هنگام استفاده از کارت از حساب دارنده کارت به همان میزان کسر شده و پس از به پایان رسیدن تاریخ انقضاء کارت، دارنده یا مجدداً درخواست تمدید مینماید یا کارت از درجه اعتبار ساقط میشود. همچنین دریافت وجه یا خرید کالا و خدمات صرفاً به اندازه موجودی حساب دارنده کارت، امکان پذیر بوده و اضافه بر موجودی امکان پذیر نمیباشد.
کارتهای پیش پرداختکارت خرید
نوعی کارت پلاستیکی با نوار مگنت، با نام و بدون قابلیت برداشت نقدی است که از قبل مبلغ آن پرداخت شده و توسط صادر کننده کارت شارژ میشود و به نام دارنده کارت صادر میشود. کارت خرید معمولاًٌ توسط سازمانها و ادارات به مؤسسات صادر کننده سفارش داده شده و جایگزین بنهای کاغذی برای ارایه خدمات به کارمندان میباشد. کارت هدیه کارت هدیه نوعی کارت مگنت، مبلغ دار و بی نام میباشد که با مبلغ معین صادر میشود و به دارنده آن اجازه میدهد به دفعات دلخواه تا سقف موجودی کارت به خرید کالا و خدمات از شبکه پذیرندگان کارت یا فروشگاههای مجازی (محیط اینترنتی) اقدام نمایند.پيچيدگيهاي سيستمهاي پرداخت
از لحظهاي که دارنده کارت، اطلاعات کارت خود را در پايانه فروش پذيرنده به منظور واريز وجه به حساب وي وارد مينمايد (به هر شکل) پنج بازيگر اصلي در اکوسيستم پرداخت نقش فعال ايفا ميکنند.بسته به محل انجام تراکنش ممکن است بازيگران ديگري نيز به اين پروسه وارد شوند. براي درک بهتر اين پيچيدگي بهتر است نگاهي به يک فرآيند عادي خريد با کارت اعتباري پرداخت در فضای بینالمللی شود.
حلقه اولزنجيره پرداخت شامل پذيرندهاي است که مجهز به يک دستگاه کارتخوان است، از طريق شبکههاي ديتا يا خطوط تلفن به جهان متصل است و بوسيله شماره اختصاصي پذيرنده شخصيسازي شده است به طوريکه بهاي کالا و خدمات فروختهشده از طريق دستگاه کارتخوان به حساب وي واريز ميشود.
حلقه دوم
دستگاه کارتخوان معمولا توسط بانکهاي محلي به پذيرنده تحويل شده و پذيرنده آن را بر اساس پايينترين MDR (کارمزد پذيرنده) انتخاب ميکند. در اين فرآيند حساب پذيرنده در بانک محلي به وي اجازه ميدهد تا اقدام به پذيرش کارتهاي بينالمللي (Visa & MasterCard) نمايد. اغلب پذيرندگان به دليل تمايل مشتريان به پرداخت با کارتهاي ترجيحي خود (حتي با وجود اينکه برخي کارتها کارمزد پذيرنده بالاتري دارند) به آنها اجازه ميدهند از کارتهاي مختلفي نظير جي.سي.بي و امريکن اکسپرس استفاده کنند در نتيجه شاهد هستيم که بخش پذيرنده از دستگاه کارتخوان شروع شده و به حسابهاي مختلف پذيرنده براي هر شبکه کارت ختم ميشود .
حلقه سومدر خصوص تراکنشهاي بدون ارايه کارت (CNP) نيز فرآيند انجام تراکنش و واريز به حساب مشابه فرآيند پذيرش کارتهايي با برندهاي مختلف توسط پذيرنده است که به دارندگان کارت اجازه ميدهد تا از اين طريق نيز خريد خود را انجام دهند. به دليل ريسک بالاتر تراکنشهاي CNP ، معمولا MDR اين نوع تراکنشها نيم درصد از ساير تراکنشها بالاتر است و موجب افزايش 20 تا 30 درصدي هزينههاي پذيرش کارت ميشود. براي به حداقل رساندن تراکنشهاي برگشت خريد که معمولا در تراکنشهاي تاييد نشده بوجود ميآيد و نيز براي جذاب نگاه داشتن شرايط انجام تراکنش، پذيرنده ناچار است سيستمهاي فروش خود را به دو شاخه تقسيم نموده و يک سري از حسابهاي جديد را براي پذيرش کارتهاي خاص تراکنشهاي CNP اختصاص دهد. يک فرآيند ضروري که ميبايست هر پذيرنده به انجام رساند اين است که يک کانال فروش مجزا براي تراکنشهاي اينترنتي خود فراهم آورد که در آن مردم ميتوانند مستقيما سفارش داده و پرداخت خود را انجام دهند. پذيرنده بايد از ميان روشهاي مختلفي که براي اين کار وجود دارد، هزينهها و منافع هر يک را ارزيابي و سپس روش پرداخت اينترنتي خود را انتخاب نمايد. تاکنون حلقههاي دوم و سوم زنجيره پرداخت را شناسايي نمودهايم که شامل سيستمهاي POS يا ساير درگاههاي پرداخت است که به طور اختصاصي براي پذيرش تراکنشهايي بر اساس شماره کارت طراحي شدهاند.
حلقه چهارم
حتي در يک نوع محيط (سيستم پرداخت) ممکن است دستگاههاي کارتخوان با تکنولوژيهاي مختلف مورد نياز باشد. براي مثال سيستم مديريت پرداخت در ميز پذيرش يک هتل ميتواند با رستورانهاي متعدد مجموعه هتل، فروشگاههاي هتل، چشمههاي آب معدني، استخرها يا زمين گلف متفاوت باشد. براي هر يک از اين مراکز يک سيستم پرداخت ويژه جهت رفع نيازهاي آن محل مورد نياز است (مثلا سيستم پرداخت سيار در زمين گلف) که ارايهکنندگان خدمات پرداخت را به تلاش فزايندهاي براي برآوردهسازي نياز مشتريان در حال حرکت از طريق کيوسکها يا سيستم پرداخت مبتني بر موبايل واميدارد و در نهايت مجموعه اين شرايط ايجاد يک سيستم يکپارچه مديريت اطلاعات پرداخت را ضروري ميسازد.
حلقه پنجم
براي پذيرندگان بينالمللي بسيار مناسبتر است که تمامي تراکنشهاي کارت خود را از نقاط مختلف آسيا به يک حساب محلي واحد مرتبط نمايند. به هر حال اين امکان توسط شبکههاي پرداخت ارايه نميشود و پذيرنده ناچار است که براي هر کشور محل فعاليت خود، حسابي در يکي از بانکهاي آن کشور افتتاح نمايد. در نتيجه پذيرندگان بينالمللي با طيف وسيعي از قراردادها با برندهاي مختلف کارت، تکنولوژيهاي پرداخت مختلف و کانالهاي فروش مختلف روبرو هستند و فرآيند مديريت اين شرايط به شدت پيچيده خواهد بود. با اين حال شرايط جغرافيايي همواره داراي اثر منفي بر روي فرآيند پرداخت نيستند چنانچه با بازبيني ساختار تجاري و اتخاذ استراتژيهاي محلي براي کانالهاي فروش، خود را بهروز نماييم .
حلقه پايانيطيف وسيعي از اطلاعات توسط بانک منتشر ميشود؛ اطلاعاتي که برخي از آنها به نسبت مفيدتر هستند و البته ميتوانند به ميزان بسيار زيادي وقت پذيرنده را براي تحليل دادهها و تشخيص بخشهاي مختلف پرداخت به هدر دهند. پذيرنده ميتواند با يک تحليل علمي روي اين اطلاعات، مديريت جريان نقدينگي خود را به شکل موثري هدايت نمايد .
نتیجه گیری
با توجه به موارد اشاره شده میتوان دریافت که شرکتهای ارائه دهنده خدمات پرداخت (PSP ) دستگاهها و تجهیزات پرداخت را در اختیار بانکها و فروشگاهها قرار میدهند. با توجه به اینکه صنعت پرداخت الکتورنیک از نظر تکنولژی و محصولات نوین بسیار پویا بوده، شرکتهای فعال در این صنعت مخصوصا آن دسته از شرکتهایی که علاوه بر بازارهای داخل يا بانکي قصد حضور در بازارهاي منطقهاي و حتي محلي را دارند، ميبايست با درک صحيح از نيازهاي پذيرندگان و آنچه ايشان ميانديشند، به طراحي و بازنگري برنامههاي خود بپردازد. از اين رو اصول اساسي و حلقههاي اصلي زنجيره پرداخت الکترونيک شرح داده شده و همچنين نکات کليدي هر يک از قبيل توانايي تامين سبد خدمات و سيستمهاي پرداخت متنوع مورد نياز پذيرندگان، تعدد و تنوع روشهاي محاسبه کارمزد در انواع پرداختهاي الکترونيک و تاثير هر يک بر ميزان اقبال عمومي پذيرندگان و دارندگان کارت مهم میباشد. قوانين بازارهاي منطقهاي و محدوديتهاي خاص و ميزان سرمايهگذاريهاي انجام شده در هر کشور در حوزههاي مختلف پرداخت الکترونيک، به مثابه زيرساختهاي اساسي برنامه کسب وکار شرکتهاي ايراني در منطقه آسيا خواهند بود.