- سرمایهگذاری بالای دولتی در پروژههای زیر بنایی
- رشد سریع شهرنشینی و برنامههای دولت در زمینه مسکن مانند نوسازی بافتهای فرسوده و پروژههایی مانند ساخت مسکن مهر، سد، اتوبان، آزاد راه و ... . 1.شاخصهای عمومی زنجیره تامین
سرمایهگذاری با متوسط نرخ رشد 5.8 درصد در این سالها افزایش یافته است. همچنین اشتغال با نرخ رشد 7.2 رشد کرده است. ارزش افزوده صنعت نیز رشد بالایی داشته است. اما در این بین شاخص میزان صادرات به واردات به دلیل پایین بودن حجم واردات عددی بسیار بالا را داراست. رشد شاخصهای زنجیره تامین نشانگر روند مثبت و رو به بهبودی برای آینده میتواند باشد.
1.ظرفیت تولید سیمان
ظرفیت فعلی تولید:ظرفیت تولید سیمان کشور در سال 1393 معادل 65.5 میلیون تن بوده است. ظرفیت تولید از اوایل سال 1387 که طرحهای توسعه تولید سیمان شروع به بهرهبرداری شد و برخی کارخانجات جدید راهاندازی شد شروع به رشد کرده و با شیب زیادی افزایش یافته است. به طوری که ظرفیت تولید از سال 1387 تا 1391 بیش از 45% رشد داشته است. اما طی سال گذشته روندی نزولی را در پیش گرفته است .
جدول 6 – ظرفیت تولید سیمان در کشور (ارقام به میلیون تن)مقایسه شرکتهای تولیدکننده سیمان در کشور و ظرفیت تولید آنها در جدول بالا آمده است. همانطور که مشخص است سیمان آبیک با ظرفیت اسمی 5 درصد کل سیمان ایران، بیشترین ظرفیت تولید را در بین شرکتهای تولیدکننده دارد.
پیشبینی ظرفیت تولید:
با توجه به چشمانداز برنامه پنجم ظرفیت تولید سیمان باید به 110 میلیون تن برسد. وجود ظرفیت 25 میلیون تنی مربوط به پروژههای در دست احداث سیمان کشور، و پیشبینی ظرفیت 110 میلیون تنی سیمان کشور تا پایان برنامه پنجم توسعه تا سال 1394 جای تردید دارد. با توجه به مشکلات تحریمها و رشد زیاد قیمت ارز در شرایط فعلی تامین مالی پروژههای مربوط کار بسیار سختی بوده است. حتی با وجود رفع مشکلات تامین مالی باید دو نکته اساسی را در نظر گرفت:
1. با بالا رفتن هزینه تامین مالی (به دلیل بالا رفتن نرخ ارز) میزان سرمایهگذاری مورد نیاز را افزایش میدهد2. از طرفی فشار رقابت در داخل و دستوری بودن نرخ فروش سیمان موجب میشود قیمتهای سیمان به میزان لازم رشد نداشته و پاسخگوی سرمایه بالای مورد نیاز پروژه نباشند.
با این وجود رسیدن به چشم انداز برنامه پنجم (یعنی ظرفیت 110 میلیون تنی) بعید به نظر میرسد. نکته اساسی دیگر در این بحث روی کار آمدن طراحان برنامه پنجم توسعه به عنوان قوه مجریه کشور میباشد. این اتفاق میتواند نکاتی به شرح ذیل با خود همراه داشته باشد:
1. امید به ایجاد فضای باز سیاسی2. امید به رفع تنگناهای تحریم
3. ایجاد فضای اقتصاد آزاد و احتمال قیمتگذاری رقابتی محصولات از جمله سیمان و متعادل شدن بهایتمام شده با نرخهای فروش، درنتیجه توجیهپذیرشدن طرحهای توسعه
4. میل زیاد به انجام حداکثری اهداف برنامه در دولت جدید.
با توجه به موارد مذکور میتوان حداقل رسیدن به ظرفیت 90 میلیون و حداکثر 95 میلیون تنی را متصور بود. این روند افزایش ظرفیت بیانگر روند رو به رشد و چشمانداز بیسابقه گسترش بازار رقابتی در صنعت سیمان در آینده است. در این بین رشد و توسعه تولیدات و ظرفیتهای تولید در کشورهای همسایه همچنین اشباع نیاز بازار داخلی موجب فشارهای رقابتی بیشتر هم در عرصه داخلی و هم در صادرات میشود. فشارهای رقابتی شرکتهای تولیدکننده را در سالهای آینده با چالش جدی رو برو میکند. 1.تولید سیمان در ایران
تولید سیمان در کشور طی سالهای گذشته به شرح جدول زیر است. همانطور که مشخص است تا سال 1389 تولید سیمان رشد سریعی داشته ولی از سال 1390 رشد تولید کم شده و این روند در سال 1391 نیز ادامه داشته است. تولید سیمان در سال 1391 معادل 70 میلیون تن بوده که در مقایسه با سال قبل حدودا 7 درصد افزایش داشته است.جدول 6 –تولید سیمان در کشور (منبع، انجمن صنفی کارفرمایان صنعت سیمان، ارقام به میلیون تن)
نمودار بالا روند تولید سیمان در کشور را از سال 1368 تا سال 1390 نشان میدهد. همانطور که مشخص است در این سالها تولیدات سیمان رشد بسیار زیادی داشته و از حدود 13 میلیون تن در سال 1368 به 66 میلیون تن در سال 1390 رسیده است. البته روند تولید از سال 1384 با شیب تند تری شروع به رشد کرده است. از مهمترین دلایل این امر پروژههای عمرانی زیاد دولت و طرحهایی مانند مسکن مهر و در نتیجه آن رشد نقاضای سیمان بوده است.
در سالهای مورد بررسی تولیدات سیمان بین 80 تا 90 درصد ظرفیت اسمی بوده است و در سال 1391 این نسبت تا مرز 92% نیز رشد کرده است. اما فرض میشود با آهنگ رشد ظرفیت تولید، تولیدات نیز با 90 درصد ظرفیت رشد داشته باشد. 1.مصرف سیمان
1.1. کل مصرفدر جدول زیر میزان مصرف سیمان در کنار تولید آن از سال 1380 تا سال جاری گزارش شده است. وضعیت مصرف سیمان در سالهای قبل از 1386 نشان میدهد که همواره به علت محدودیتهای تولید سیمان، مصرف آن تابعی از تولید بوده است. به طوری که بخشی از تقاضای بالقوه کشور به دلیل عدم تولید آن بی پاسخ مانده است. به عبارتی میتوان بیان کرد که به میزان تولید سیمان برای آن تقاضا به وجود آمده است. اما این شرایط از سال 1387 تغییر کرده و مازاد عرضه به وجود آمده که مهمترین دلایل آن افزایش تولید به سبب راهاندازی طرحهای سیمان و کاهش رشد تقاضا به سبب رکود است.
جدول 6 –تولید سیمان در کنار مصرف (منبع، انجمن صنفی کارفرمایان صنعت سیمان، ارقام به هزار تن)
در نمودار بالا میزان تولید و مصرف سیمان کشور در سالهای مورد بررسی نمایش داده شده است. همانطور که بیان شد تا سال 1386 تولید کم به میزان تقاضا بوده ولی از سال 1388 با رفع موانع تولید به یک باره رشد چشمگیری در تولید شروع شده است.
این رشد تولید که بیش از نیاز مصرفی بوده موجب ایجاد مازاد تولید شده که کشور این مازاد تولید را صادر میکند. درنتیجه هر چه میگذرد نیاز کشور به بازارهای کشورهای همسایه بیشتر میشود. در نمودار زیر میزان مازاد تولید در طول سالهای مورد بررسی مشخص شده است.
1.2. سرانه مصرف سیمان
تا سال 1390 مصرف سرانه سیمان روندی افزایش داشته است اما در سال 1391 معادل 14 کیلوگرم مصرف سرانه کاهش یافته است. اما تولید سرانه هر ساله افزایش داشته و با افزایش تولید از سال 1388 رشد آن بیشتر شده است.
1.3. پیشبینی مصرف سیمان
بر اساس پیشبینی موسسه تحقیقاتی CW[1] تقاضای جهانی برای سیمان تا سال 2017 با نرخ متوسط 9/4 درصد رشد خواهد کرد. این در حالی است که میزان تولید در سال 2012 با 1/4 درصد رشد نسبت به مدت مشابه سال قبل به 3،700 میلیون تن رسیده، که این میزان رشد بیشتر از رشد پیشبینی شده برای تولید سیمان در سال 2012 بوده است. طبق تحقیقات موسسه CW سرانه مصرف سیمان در جهان از 448 کیلوگرم در سال 2009، به 539 کیلوگرم در سال 2012 رسیده است و بر اساس پیشبینیهای همین موسسه سرانه مصرف سیمان در جهان به 645 کیلوگرم در سال 2017 خواهد رسید. موسسه CW بیشترین نرخ رشد مصرف سیمان در بلند مدت و برای 5 سال آتی را برای منطقه آمریکای شمالی پیشبینی کرده است. آنها معتقدند میانگین سالیانه رشد مصرف سیمان در آمریکای شمالی با حل بحران مالی به 6/7 درصد خواهد رسید که این میزان نرخ رشد بیشتر از نرخ رشد سالانه پیشبینی شده 1/7 درصدی خاورمیانه خواهد بود. همین موسسه پیشبینی کرده که نرخ رشد تقاضای سیمان برای چین مثبت اما متوسط خواهد بود، در حالی که رشد تقاضا در کشورهای شمال آفریقا و جنوب صحرای آفریقا بالای 6 درصد خواهد بود. پیشبینی این موسسه برای رشد تقاضای مصرف سیمان در آمریکای لاتین حاکی از کاهش رشد تقاضا در این کشورها و رسیدن نرخ رشد به 6/5 درصد حکایت دارد.
در پژوهشی دیگر ماهنامه معتبر Cement Review[2] در گزارشی به پیشبینی مصرف سیمان و رشد مصرف سیمان در کشورهای مختلف پرداخته است. این ماهنامه به حل شدن بحرانهای مالی در کوتاه مدت چندان خوشبین نبوده فلذا نرخ رشد میانگین سالانه 4/4 درصدی برای رشد تقاضای سیمان در جهان پیشبینی کرده است. این ماهنامه معتقد است رشد تقاضا برای سیمان در بازارهای نوظهور به طور متوسط سالانه 9/5 درصد، بازارهای بالغ 6/1 درصد، و چین 2/4 درصد خواهد بود. پیشبینی این ماهنامه از میزان مصرف و نرخ رشد مصرف در کشورهایی که بیشترین میزان مصرف سیمان را در سالهای اخیر داشتهاند در جدول زیر ارائه شده است.
در برنامه پنجم توسعه مواد و بندهای مختلفی وجود دارد که مصارف قابل توجهی را برای سیمان بر شمرده است.
از آن جمله این طرحها میتوان به طرحهای مکمل نظیر شبکههای آبیاری و زهکشی در پایین دست و طرحهای آبخیزداری در بالادست سدهای مخزنی، افزایش ایمنی و سهولت حمل و نقل بار و مسافر بر اساس حذف کامل نقاط سانحهخیز ، تکمیل حداقل 50 درصد شبکه آزادراه و بزرگراههای مرتبط کننده مراکز استانها و بخشها، تکمیل صد درصد شبکه گذرگاههای شمال – جنوب، شرق –غرب و بزرگراههای آسیایی در محدوده کشور، تکمیل حداقل پنجاه درصد شبکه راههای اصلی و فرعی، تکمیل حداقل 70 درصد شبکه راههای روستایی، اتمام شبکه راه آهن ترانزیت کالا و مسافر شمال-جنوب و شرق – غرب، تجهیز و نوسازی بنادر تجاری کشور، استحکام بخشیدن به ساخت و سازها و ... را نام برد.همانطور که در بخش اول بیان شد مصرف سیمان در ایران پس از یک جهش بزرگ در سالهای 85 و 86، با یک نرخ رشد تقریبا ثابت بین 8 تا 10 درصدی ( بطور میانگین 02/9 درصد ) رشد خود را ادامه داده است. با توجه به نرخ رشد 1/1 درصدی جمعیت، و رشد پایین اقتصادی در ایران بعید به نظر میرسد تقاضای سیمان در ایران روند رشد کنونی را ادامه دهد. از این رو نرخ رشد 6/2 درصدی پیشبینی شده توسط ماهنامه Cement Review تا نهایتا 3% منطقی به نظر میرسد. 1.صادرات و واردات سیمان
همانطور که ذکر شد تا سال 1386 کشور با محدودیت تولید مواجه بوده است. به همین دلیل کشور تا سال 1386 صادرات در سطح محدودی بوده و در کنار آن واردات سیمان هم داشته است. با رفع محدودیتهای تولید و بهره برداری از طرحهای توسعه از سال 1388 حجم صادرات افزایش زیادی یافته و واردات قطع شده است.مقدار کل صادرات سیمان و کلینکر در سال های گذشته بطور متوسط شامل 1.8 میلیون تن کلینکر و 12 میلیون تن سیمان بوده است. از این بین 8.2 میلیون تن از سیمان به کشور عراق صادر شده است. بعد از عراق که 59 درصد از سیمان صادراتی را شامل میشود آذربایجان و نواحی شمالی با 12 درصد بیشترین سهم از صادرات سیمان ایران را داراست. ترکمنستان و افغانستان هر کدام 1.3 میلیون تن از سیمان ایران وارد کردند. در نتیجه یکی از بازارهای بسیار مهم برای سیمان ایران کشور عراق میباشد.
1.روشها و هزینه های حمل و نقل
سیمان کالایی است که به سبب نسبت بزرگ وزن به ارزش، هزینههای بالایی را برای حمل و نقل ایجاد میکند. سیمان بر روی شبکه حمل و نقل کشور در رتبه اول اهمیت قرار دارد. هم اکنون بیش از 12 درصد از حمل و نقل جادهای کشور، به سیمان تعلق دارد. علاوه بر این حمل مواد اولیه به کارخانجات سیمان را نیز باید به این عدد اضافه کرد. هزینه حمل و نقل سیمان در جهان به صورت میانگین 50 درصد بهای سیمان حمل شده است. صادرات سیمان ایران هم اکنون عمدتا از طریق مسیرهای زمینی انجام میشود و بخش کمی از صادرات توسط کشتی صورت میگیرد. بنابراین شعاع اقتصادی حمل بازارهای به شدت رقابتی موجود در زمینه فروش داخل و صادرات از مزایای هر تولید کننده سیمان محسوب میگردد. در حال حاضر یکی از مشکلات تولیدکنندگان سیمان بطور عموم و بخصوص پس از اجرای طرح هدفمندی یارانهها، معضلات حمل و نقل محصول در منطقه است.به طور کلی از مهمترین عوامل حضور در بازار رقابت بهای تمام شده محصولات تولیدی میباشد. در این عرصه کارخانجاتی که نزدیک به بازارهای اصلی مصرف و مبادی صادرات بودهاند دغدغه کمتری داشتند و محصولات تولیدی را با قیمت مصوب به بازارهای داخلی عرضه مینمودند و کارخانجات نزدیک به بازارچههای مرزی سیمان تولید شده را با هزینه حمل کمتری در بازارچههای صادراتی عرضه و سود بیشتری عایدشان گردیده است.
1.فناوری تولید
فرایندهای تولید سیمان به فناوریهای تر (روش قدیمی)، نیمهتر، نیمه خشک و خشک (جدید) تقسیم میشوند. مراحل مختلف تولید سیمان به شرح زیر میباشد: امروزه در بسیاری از کارخانجات به جای استفاده مستقیم از سنگ آهک و خاک رس (با نسبتهایی که در بخش مواد اولیه مصرفی ذکر میشود) از مخلوط مواد (مارل) استفاده میگردد. مواد معدنی مارن (مارل)، تابع نسبتهای اختلاط در طبیعت هستند. چنانچه مارل آهکی باشد، تیتر آن 70 و اگر 3CaCO باشد، تیتر آن بالاتر از 70 و در صورتی که پایینتر از 70 و تا نقطه مینیمم (40) باشد، به آن مارل خاکی اطلاق میشود. اساسا سیمان با آسیاب نمودن مواد خام از قبیل سنگ و آهک و آلومینا و سیلیسی که به صورت خاک رس و یا سنگهای رسی وجود دارد و مخلوط نمودن آنها با نسبتهای معین و با حرارت دادن در کورههای دوار تا حدود 1400 درجه سانتی گراد بدست میآید. در این مرحله، مواد در کوره تبدیل به گلولههای تقریبا سیاه رنگی میشوند که کلینکر نامیده میشود. کلینکر پس از سرد شدن، با مقداری سنگ گچ به منظور تنظیم گیرش، مخلوط و آسیاب شده و پودر خاکستری رنگی حاصل میشود که همان سیمان پرتلند است. با توجه به نوع و کیفیت مواد خام، سیمان با دو روش عمدهتر و خشک تولید میشود، ضمن اینکه روشهای دیگری نیز وجود دارد. البته امروزه عمومـا از روش خشک در تولید سیمان استفاده میشود، مگر در مواردی که مواد خام، روش تر را ایجاب کند، زیرا در روش خشک، انرژی کمتری برای تولید مورد نیاز است. حمل مواد پس از ترانسپورت از معدن وارد سنگ شکن میشود. 10. عوامل موثر بر آینده صنت سیمانعوامل متعددی بر آینده صنعت سیمان در ایران موثر است که چند مورد مهم آن در ادامه تشریح میشود.
محدودیت و مشکلات دریافت تسهیلات بانکی برای نوسازی و بهینهسازی کارخانههای قدیمی
افزایش نرخ ارز
نرخ بالای سود تسهیلات بانکی
تورم بالا
تاثیرات ناشی از هدفمندی یارانهها
رقابت غیر منطقی بن شرکتهای سیمان در قیمتگذاری و فروش محصولات
افزایش قیمتهای حمل و نقل
افزایش 2 تا 3 برابری قیمت کالا و تجهیزات مصرفی کارخانه